نقش مناظره در تکامل علوم و معارف

نقش مناظره در تکامل علوم و معارف

تبلیغ افکار، عقاید و روشهاى مختلف آن ، شیوه اى مرسوم و عقلایى است که همواره مورد استفاده تمامى مذاهب و مکاتب مادى یا معنوى بوده است .

رسالت بزرگ پیام آوران خدا ((ابلاغ )) پیام سعادت بخش الهى به انسان ها بوده است . آنان در این راه هر نوع سختى را تحمل کردند تا با رساترین صدا، فطرت هاى خداجو را بیدار نمایند.

در ادیان الهى و مکاتبى که انبیا ارائه داده اند، تبلیغ از ویژگیهاى مشترکى برخوردار است . در ادیان آسمانى علاوه بر اینکه پیامبران خود بنیانگذار تبلیغ و هدایت کننده آن بودند، همه آنها از یک مبداء مشترک ماءمور ابلاغ رسالت خود بوده و از جهت هدف نیز دچار تشتت نبوده اند؛ یعنى همه انبیا از آغاز تا پایان پیدایش ادیان الهى به دنبال هدایت بشر از ضلالت و جهل به سوى عبودیت خداى سبحان ، برقرارى عدالت ، اصلاح فسادها و رفع ظلم و ستم حاکم بر جوامع بشرى بوده اند.

انبیاى الهى و همچنین ائمه معصومین علیهم السّلام که ادامه دهندگان رسالت عظیم هدایت مى باشند، در طول زندگانى افتخارآمیز خود به منظور دعوت الى اللّه و سوق دادن انسانها به صفات و رفتارهاى نیکو، شیوه هاى متنوعى را به کار گرفته اند که هر یک در جاى خود تاءثیر بسزایى بر شخصیت و رفتار انسانها بر جاى نهاده است .

تبلیغ به شیوه هاى مختلف انجام مى پذیرد که بر اساس آیه ۱۲۵ سوره نحل ، ((جدال اَحسن )) و ((مناظرات برهانىِ دور از مغالطه )) یکى از انواع آن است .

مناظره از بنیادهاى استوار دین اسلام است که قرآن کریم ضمن بیان سرگذشت انبیا، ابعاد و شیوه هاى آن را بیان داشته است . این شیوه تبلیغى ، اثرى عظیم در شناساندن حقانیت شریعت محمدى صلّى اللّه علیه و آله و تفهیم لزوم پیروى از آن را در پرسشگران بى غرض داشته است .

تاءثیر مناظره و بحث در تاءیید جبهه حق و تضعیف باطل تا پایه اى است که هارون الرشید بعد از شنیدن مناظره هشام گفت :

فو اللّه للّسان هذا اءبلغ فى قلوب النّاس من مائه اءلف سیف (۱)

به خداوند سوگند زبان این شخص کارسازتر از صد هزار شمشیر در قلوب مردم است .

مناظره و جدال اَحسن در دین اسلام همچون دیگر ادیان آسمانى ، جنبه اى حیاتى از دین و وسیله اى کارآمد در ابطال و دفع شبهاتى است که صاحبان مذاهب و اندیشه هاى انحرافى ایجاد مى کنند.

سرسلسله مبلغین اسلامى بعد از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله ، اهل بیت هستند که با واگذارى مسئولیت امامت و جانشینى رسول خدا، از سوى خداوند متعال به آنان – که یا مستقیما توسط پیامبر اکرم صورت مى گرفت و یا به وصیت و نص امام معصوم علیه السّلام ماءموریت ابلاغ رسالت الهى را عهده دار شدند.

مناظره از ابزارهاى مهم رشد فکرى ، شکوفایى نیروى بیان ، اراده و ایمان مى باشد و امام صادق علیه السّلام مباحثه و مذاکره را عامل شکوفایى و موجب حیات علم و دانش مى داند.

ائمه اطهار در طول دو قرن حضور پس از رحلت پیامبر اسلام ، همواره اسوه و سرمشق مؤمنین بوده اند. مورخین و علما به ویژه شیعیان به جمع آورى و تدوین سیره اهل بیت اقدام نموده اند و در این راستا عده اى به سیره نقلى و عده دیگر به سیره تحلیلى آنها پرداخته اند و تاریخ پرفراز و نشیب زندگى این پیشوایان هدایت را به نگارش درآورده اند.

بعد از رسول اکرم که اسوه کامل مکتب اسلام و احیاگر راستین زیر بنایى ترین اصل شرایع الهى یعنى توحید و شرک زدایى است ، اهتمام امامان معصوم به مناظره و تشویق و تاءیید آنان از شایستگانى همچون ((هشام بن حکم ))، نشانى گویا از ارزش شیوه مناظره است .

با وجود آنکه ائمه هدى علیهم السّلام ، حجت خداى تعالى و نور واحدند و هدف مشترکى را دنبال مى نمودند، به واسطه شرایط اجتماعى ، سیاسى و فرهنگى دوران زندگى هر یک از آنان که برحسب زمان و مکان با یکدیگر تفاوت داشته است ، داراى خط مشى هاى متفاوت با یکدیگر بودند.

با توجه به این که سیره انبیا و نیز ائمه هدى باید همواره الگوى ما باشد، لذا بررسى و تحلیل زوایاى گوناگون سیره ایشان ضرورى و روش هاى مختلف انبیا و ائمه اطهار در راه رسیدن به هدف ، یعنى پاسدارى از مرزهاى مکتب و حفظ و نگهدارى آن ، داراى اهمیت ویژه اى است ، به مصداق سخن گرانبهاى حضرت على علیه السّلام درباره قرآن که فرمودند:

ذلک القرآن فاستنطقوه و لن ینطق و لکن اءخبرکم عنه اءلا انّ فیه علم ما یاءتى و الحدیث عن الماضى و دواء دائکم و نظم ما بینکم (۲)

آن کتاب خدا قرآن است پس از آن بخواهید تا سخن بگوید چرا که آن هرگز سخن نمى گوید. اما من شما را از آن خبر مى دهم . بدانید که در قرآن علم آینده و حدیث گذشته است . درد شما را درمان است و راه سامان دادن کارتان در آن است .

بر آن شدم مناظره و شیوه هاى مختلف آن را در سیره انبیا با توجه به آیات قرآن و نیز شیوه هاى مناظرات امام صادق علیه السّلام را با استفاده از متون تاریخى و روایى بررسى و تحلیل نمایم .

با بررسى هاى مقدماتى مشاهده شد مناظرات و رویارویى هایى از انبیاى عظام در قرآن کریم و ائمه هدى با دگراندیشان در زمینه هاى مختلف ، در منابع روایى و حدیثى ما ثبت و ضبط شده و در این زمینه میراث جاودانه اى براى رهپویان راه حق و هدایت جویان وجود دارد. از سوى دیگر با توجه به این که مناظره همچون دیگر روشهاى تبلیغى ، اصول و مبادى خاصى دارد که باید آداب و موازین آن رعایت شود تا موفقیت حاصل آید، لذا از راه بررسى و تحلیل مناظرات انبیاى عظام در قرآن کریم و امام جعفر صادق ، راه و روشهاى مناظره استنباط و استخراج گردید؛ چرا که فراگیرى و آشنایى با سیره انبیا و امامان معصوم و نیز نحوه برخورد ایشان با گروههاى مختلف فکرى و اعتقادى در جامعه ، جهت اجراى شیوه هاى رفتارى آنان در عصر حاضر، لازم و ضرورى است .

بخش اوّل : کلّیات

فصل اول : مناظره چیست ؟

الف . معناى لغوى

مناظره ، واژه اى عربى و از ریشه نظِرَُ نظَرا، منْظَرا، منظَرَهً است .(۳) اصل معناى ((النَّظَرَ)) دیدن با چشم مى باشد.

صاحب مقاییس اللغه ضمن اشاره به این معنا، اضافه مى نماید که این کلمه توسعه معنایى یافته است (۴) و در نتیجه همین توسعه معنایى ، به مفهوم تدبّر و تفکّر در یک امر نیز به کار رفته است .(۵)

مناظره در ادب فارسى به معنى ((جدال کردن ))، ((با هم بحث کردن ))، ((با هم سؤ ال و جواب کردن ))، ((با هم نظر کردن ؛ یعنى فکر کردن در حقیقت و ماهیت چیزى ))، ((مجادله و نزاع با همدیگر)) و نیز ((بحث با یکدیگر در حقیقت و ماهیت چیزى ))،(۶) به کار رفته است .

ب . معناى اصطلاحى

مناظره ، مکالمه و گفت و گویى دو طرف است (Dialogue) که هر یک با استدلال و ارائه براهین سعى مى کند برترى و فضیلت خویش را بر دیگرى به اثبات برساند.(۷) مناظره نیز مانند مفاخره ، در اساس ، حماسه است ؛ زیرا در آن ، بین دو چیز بر سر برترى و فضیلت خود بر دیگرى ، نزاع و اختلاف لفظى درمى گیرد و هر یک با استدلالاتى خود را بر دیگرى ترجیح مى دهد و سرانجام یکى مغلوب یا مجاب مى شود.(۸)

در لسان العرب آمده است :

المناظره اءن تناظر اءخاک فى اءمر اذا نظرتُما فیه معا کیف تاءتیانه .(۹)

مؤلف کشاف که این اصطلاح را از دید منطقى بررسى و تعریف کرده است ، از کلمه ((مطلوب )) استفاده مى کند تا شامل موضوعات مختلف بشود:

هى علم یُعرف به کیفیه آداب اثبات المطلوب ، نفیه اءو نفى دلیله …(۱۰)

مؤلف فرهنگ اصطلاحات ادبى (فارسى – اروپایى )، مناظره را به عنوان معادل ((Debate)) ثبت کرده و در این باره مى نویسد:

و آن مناظره میان دو طرف است که راجع به مسائل اخلاقى ، سیاسى ، مذهبى ، قانونى و نظایر آنها به تبادل نظر بپردازند و قضاوت نهایى توسط فرد سومى که بین دو طرف به حَکمیت مى پردازد، بیان شود.(۱۱)

راغب اصفهانى درباره مناظره مى گوید:

المناظره المباحثه و المُباراه فى النّظر و استحضار کلّ ما یراه ببصیرته ، و النّظر البحث و هو اءعمّ من القیاس لانّ کلّ قیاس نظر و لیس کلّ نظر قیاسا(۱۲)

مناظره عبارت است از گفت و گو و نکته بینى طرفینى رو در رو، و به میان آوردن هر آنچه به آن معتقد است . او نظر را عبارت از کاوش مى داند و مى گوید نظر نیست به قیاس اعم است ؛ زیرا هر قیاسى ، نظر است ولى هر نظرى ، قیاس نیست .

صاحب اقرب الموارد نیز مى گوید:

مناظره علمى است که به وسیله آن ، آداب طرق اثبات مطلوب و نفى آن ، یانفى دلیل آن با خصم ، شناخته گردد یا علمى است که در آن قوانین مباحثه مندرج است .(۱۳)

صاحب نفایس الفنون در تعریف دیگرى مى نویسد:

مناظره ، نظر است به بصیرت از جانب مستدل به وسایل ، در نسبت واقعه میان دو چیز از براى اظهار صواب .

در ادامه این تعریف مى نویسد:

نظر را به بصیرت قید کردیم ؛ چرا که نظر به چند معنى دیگر آمده است ، و قید اظهار صواب را آورده ایم تا مجادله و مغالطه از این تعریف خارج شود؛ چرا که مجادله و مغالطه براى الزام خصمند نه چیز دیگر و اگر بخواهند که مناظره همه این موارد را در بربگیرد، باید قید الزام خصم را در تعریف بیاورند.(۱۴)

با توجه به این که جدل نیز نوعى مناظره و رویارویى فکرى است ، بعضى چون مرحوم مظفر در کتاب المنطق ، ضمن بحث از جدل ، گاهى مناظره را به جاى جدل به کار مى برد.(۱۵)

بنابراین نام مناظره ، جلساتى را در ذهن تداعى مى کند که در آن حداقل دو نفر در حضور فرد یا افرادى به عنوان داور (حَکم ) درباره موضوعى بحث مى کنند. مناظره بدین معنا همان است که على پاشا صالح ، در کتاب ((آداب المناظره ))، آن را ((مناظره رسمى )) نامیده است .(۱۶) این نوع مناظره از قدیم الایام در میان فارسى زبانان معمول بوده و به ویژه بعد از اسلام رواج بیشترى یافته است . براى به سامان آوردن آن و پرهیز از مغالطه ها و سفسطه ها از میان ایرانیان ، دانشمندانى چون ابوعلى سینا و خواجه نصیر الدین طوسى به تنظیم قواعد علم منطق اهتمام ورزیدند.(۱۷)

مناظره به این معنى که ما آن را مناظره واقعى (حقیقى ) مى نامیم ، از قدیم الایام بین صاحبان ملل و نحل هم وجود داشته است و همچنان که اشاره شد، کتابهایى که درباره منطق تاءلیف شده ، به منظور پیشگیرى از خطا در مباحث ، تدوین گردیده است و در تاریخ علوم ، مناظرات زیادى در هر علمى ، به ویژه در علوم مذهبى و کلامى ، گزارش شده است .

هدف مناظره

بنابر آنچه در تعریف مناظره گذشت مى توان گفت این موضوع یکى از انواع ادبى است که بر اساس گفت و گو بین دو طرف یا بیشتر، درباره موضوعى شکل مى گیرد که در آن هر یک از طرفین ، مطالب و دلایلى را براى اثبات مدعاى خود بیان مى کند. موضوع مناظره ممکن است مسائل علمى ، عقیدتى ، اخلاقى ، اجتماعى و… باشد. در برخى از مناظره ها رسیدن به حقیقت یک امر دنبال مى شود.

هدف از مناظره همیشه ((بیان برترى خود (یک طرف ) بر دیگرى )) نیست . هدف اصلى مناظره هاى رسمى ، رسیدن به حقیقت یک امر است ؛ بر خلاف مجادله ها که هدف از آنها، اسکات خصم و غلبه بر او است . اما این هدف همیشه در مناظره ها لحاظ نمى شود. یکى از اهداف مناظره آموزش ‍ است ؛ آموزشى غیر مستقیم که به دلیل شیوه خاص مناظره در اذهان ماندگار است .(۱۸)

فواید مناظره

مهمترین فایده مناظره ، فایده آموزشى آن است . آموزش علوم مختلف ، دین ، عقاید، اخلاق و… در مناظره از یک سو کلیه اطلاعات راجع به موضوعى جمع آورى مى شود و از سوى دیگر با بیان آن منتشر مى شود.

اهمیت این آموزش ها نیز در آن است که اولا، چون نتیجه بحث و استدلال است ، در اذهان ماندنى است و ثانیا، به دلیل غیر مستقیم بودن ، پذیرفتنى تر و جذّاب تر است . ارزش بلاغى مناظره در حین پیام دهى غیر مستقیم آن است . همچنین مناظره عامل و انگیزه تمایل و گرایش افراد به علم و دانش ‍ است ؛ زیرا اگر علاقه به سیادت و حبّ جاه از دل و فکر مردم بیرون برود، علوم و دانش ها دچار فرسودگى مى گردد. یکى دیگر از فایده هاى مناظره این است که محاسن و معایب مسئله یا موضوع مورد بحث آشکار مى شود و در نتیجه امکان توسعه و تکامل آن فراهم مى آید. همچنین مناظره به منظور بازیافتن دقیق مآخذ و اسناد علم و آگاهى صورت مى گیرد. ذهن انسان از مجراى چنین مناظره اى ، ورزیده شده و جان و روح آدمى نیرومند مى گردد. اگر مناظره کننده آداب مناظره را رعایت کند و آفات و نتایج سوء مناظره نادرست را شناسایى و مراعات نماید، بحث و مناظره او با رعایت شرایط آن و احتراز از آفات ذکر شده ، فواید و عواید سودمندى را که عبارت از رغبت و گرایش به علم و دانش است ، به دنبال خواهد داشت .(۱۹)

نقش مناظره در تکامل علوم و معارف

تاریخ نشان مى دهد که تکامل علوم ، به ویژه معارف عقلى بشر در پرتو مباحثات علمى ، تضارب آرا و تعاطى افکار تحقق یافته است و ثمره آن ، رشد و شکوفایى فرهنگ جوامع مختلف مى باشد. در آثار اسلامى نیز در این امر تاءکید شده است تا آنجا که حضرت على علیه السّلام فرمودند:

آراء و نظرات خود را بر یکدیگر عرضه دارید تا راءى صحیح از آن پدید آید.

در همین راستا نیز امام صادق علیه السّلام ، مباحثه و مذاکره علمى را عامل شکوفایى و موجب حیات علم و دانش مى داند. اصولا لازمه حق جویى و حسن حقیقت طلبى ، تلاش براى کشف حقیقت را میان نظرات متفاوت و مختلف است .

استوارت میل ، فیلسوف انگلیسى در زندگى نامه خود نوشت :

بارها گفته ام و باز مى گویم از تاریخى که در مناظرات شرکت جستم ، افکار بدیع و مستقلى پیدا کردم و آغاز قوه ابتکار و استدلال من از همان روز است .(۲۰)

گام نهادن در وادى مناظره ، نیازمند تحمل زیاد، سعه صدر فراوان ، دیدگاه وسیع و منطق قوى در برابر نظرات دیگران است ؛ زیرا هیچ کس نمى تواند جز با منطق و برهان ، دیدگاه خود را بر دیگرى تحمیل نماید. جامعه شیعه در بین الملل اسلامى با آزادى اجتهاد و فتح باب مناظره از امتیاز خاصى برخوردار مى باشد. حتى درباره مجتهدان و استنباط کنندگان احکام الهى ، بر این باور است که ((للمخطى ء اءجر واحد))، یعنى : اگر مجتهد با تلاش و جستجوگرى به جایى نرسیده باشد، بلکه به اشتباه نیز منجر شده باشد، ماءجور و معذور خواهد بود؛ زیرا نهایت تلاش و توان خود را در جهت استنباط به کار برده است . اگر به مقصود دست پیدا مى کرد، دو اجر داشت : یکى به خاطر بذل جُهد و دیگرى به یُمن رسیدن به هدف .(۲۱)

پى ‏نوشت‏ ها:

۱- بحار الاءنوار، الجامعه لدرر اءخبار اءئمه الاطهار، مجلسى ، محمد باقر، ج ۴۸، مؤ سسه الوفاء، بیروت ، لبنان ، ۱۹۸۳ ه ، ص ۲۰۲٫

۲- نهج البلاغه ، خطبه ۱۵۸٫

۳- لسان العرب ، ابن منظور، جمال الدین ، ج ۱۴، ص ۱۹۱، ریشه ((نظر))، تعلیق و فهارس : على سیرى ، الطبعه الاولى ، دار احیاء التراث العربى ، بیروت ، ۱۴۰۸ ه ، ۱۹۸۸ م .

۴- معجم مقاییس اللغه ، ابن فارس بن زکریا، ابوالحسین احمد، ج ۵ (ریشه نظر)، تصحیح و تعلیق عبدالسلام محمد هارون ، دارالجیل ، بیروت ، بى تا.

۵- المنجد فى اللغه ، معلوف ، لویس ، ص ۸۱۷ (ریشه نظر)، الطبعه الثالث و الثلاثون ، بیروت ، ۱۹۹۲ م .

۶- لغتنامه ، دهخدا، على اکبر، ج ۱۴، ص ۲۱۵۶۲، زیر نظر دکتر معین و دکتر شهیدى ، چاپ دوم از دوره جدید، مؤ سسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ، ۱۳۷۷٫

۷- انواع ادبى و آثار آن در زبان فارسى ، رزمجو، حسین ، ص ۱۳۳، چاپ اول ، مشهد، مؤ سسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى ، ۱۳۷۰٫

۸- انواع ادبى ، شمیسا، سیروس ، ص ۲۶۱، چاپ اول ، انتشارات باغ آینه ، تهران ، ۱۳۷۰٫

۹- لسان العرب ، ج ۱۴، ص ۱۹۳٫

۱۰- کشّاف اصطلاحات فنون ، تهانوى ، محمّد، ج ۲، ص ۱۳۹۱، انتشارات خیام (افست )، تهران ، ۱۹۶۷ م .

۱۱- واژه نامه هنر شاعرى ، میرصادقى ، میمنت ، ذیل واژه مناظره ، چاپ اول ، کتاب مهناز، تهران ، ۱۳۷۳٫

۱۲- المفردات فى غریب الفاظ القرآن ، راغب اصفهانى ، ابوالقاسم الحسین بن محمّد، ص ۴۹۸ (واژه نظر) چاپ دوم ، انتشارات کتابفروشى مرتضوى ، ۱۳۶۲٫

۱۳- کشاف الصطلاحات الفنون به نقل از لغتنامه دهخدا، ذیل واژه مناظره .

۱۴- نفایس الفنون اواخر مقاله دوم در علوم شرعى ، قرن هفتم ، علم خلاف ، ص ۱۳۷ به نقل از لغتنامه دهخدا.

۱۵- المنطق المظفر، مظفر، محمد رضا، ج ۲، ص ۳۲۹، دارالتعارف ، بیروت ، ۱۴۰۰ه ، ۱۹۸۰م .

۱۶- آداب المناظره ، پاشا صالح ، على ، ص ۷، چاپخانه فردوسى ، تهران ، سال ۱۳۱۷٫

۱۷- اصول فن مناظره ، حکمت ، على اصغر، چاپخانه مهر، تهران ، ۱۳۱۶٫

۱۸- منیه المرید فى آداب المفید و المستفید، شهید ثانى ، ترجمه : سید محمد باقر حجتى ، تلخیص از صفحات ۵۴۷-۵۵۱، چاپ بیستم ، دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، ۱۳۷۴٫

۱۹- همان .

۲۰- آداب المناظره ، ص ۱۲۷٫

۲۱- اصول و مبادى سخنورى ، شریعتى سبزوارى ، محمّد باقر، ص ‍ ۳۸۲، چاپ دوم ، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى ، پاییز ۱۳۷۶٫

منبع: شیوه مناظرات انبیا و امام صادق (علیهم السلام)

نویسنده: سیده فاطمه حسینى میرصفى

منبع تولید محتوا: مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن – کتابخانه معارف اسلامی ‏

•        مناظره امام صادق (علیه السلام) با طبیب هندى

•        مناظره امام صادق علیه السلام با سفیان و صوفیان

•        ۷ مناظره معروف امام رضا(ع) با علمای ادیان و پیروان مکاتب

•        مناظرات امام جواد (ع)

تهیه وتنظیم: سیدحسام سیدحسینی قهه

جهت کسب اطلاعات بیشتر روی متن کلیک کنید.

برای دانلود کتاب نظام هدفمند و مقدمه ای در بعدزمان و مکان بر کتاب نظام هدفمند برwww.nezamehadafmand.irکلیک کنید.